Literatura

Tematem książki jest przede wszystkim przedstawienie metody i zakresu teologii biblijnej oraz jej roli jako fundamentu dla wszelkiej teologii wypowiadającej się w sprawach wiary chrześcijańskiej. Autor ukazuje znaczenie i owoc pracy katolickich i protestanckich biblistów nad treścią Biblii, głównie z kręgów anglo- i niemieckojęzycznych. Robi to jako biblista katolicki w kontekście ustaleń Soboru Watykańskiego II, na którym to teolodzy katoliccy określili Pismo święte jako „fundament”, a badania nad Pismem świętym jako „duszę” teologii w ogóle. Tym samym autor wnioskuje we wstępie do swojej pracy, że „teologia systematyczna powinna opierać się na fundamencie teologii biblijnej i być przez nią naświetlana”. Harrington, nawet jeśli robi to w kontekście uznawania żywej tradycji pod kierownictwem urzędu nauczycielskiego Kościoła, to jednak precyzyjnie określa rolę teologii biblijnej w stosunku do teologii dogmatycznej, która jest wykładnią obecnej nauki i wiary ze strony Kościoła i która, jak to wyraził, „musi przysłuchiwać się z najwyższą uwagą bezpośredniemu i ostatecznemu źródłu chrześcijańskiego objawienia; musi odczytywać Pismo święte i słuchać go”. Zatem treść tej pracy jest bardzo istotna dla ludzi wierzących w Boga, którzy swoją wiarę opierają i budują o to właśnie źródło chrześcijańskiego objawienia. Jest ona świadectwem poszukiwania przez wielu teologów rożnych wyznań treści swojej wiary u jej źródeł. Książka jest przydatna i pożyteczna w swej treści dla osób interesujących się teologią biblijną i jej rolą w nieco szerszym zakresie niż tylko w kontekście prywatnego studium Biblii. Jednak osoby pełniące funkcje prezbiterów, diakonów, biskupów (w biblijnym tego słowa znaczeniu lub jak kto woli pastorów) powinny zapoznać się z jej treścią.

Bardzo dobra pozycja pozwalająca uważnemu czytelnikowi zapoznać się z panoramą idei chrześcijańskich czerpanych z Biblii. Autor to protestancki teolog i biblista, profesor teologii biblijnej i historycznej w Spurgeon’s College i wykładowca Uniwersytetu Londyńskiego. Niemal z encyklopedyczną precyzją przedstawia zarys podstawowych chrześcijańskich prawd wiary, omawia naukę o nadrzędnym autorytecie w sprawach doktryny, naukę o Bogu, o objawieniu powszechnym i szczegółowym, o ludzkości i grzechu, o osobie i dziele Chrystusa, o osobie i dziele Ducha Świętego, o Kościele, jego roli i ustroju oraz o rzeczach ostatecznych. W treści omawianych zagadnień sygnalizuje też wpływ idei filozoficznych i teologicznych w kontekście historycznego rozwoju doktryn kościelnych, ukazuje kontrowersje interpretacyjne na tle biblijnym. Praca opatrzona jest w wykaz literatury polskiej i obcej umożliwiającej czytelnikowi dalsze studium.

Autor jest znaną postacią w środowiskach ewangeliczno-zielonoświątkowych w Polsce i w Europie. W swojej książce podejmuje się przybliżenia biblijnie wierzącym ludziom tematu chrztu w Duchu Świętym i darów Ducha Świętego. Jest to jedna z nielicznych pozycji tego typu warta uwagi obok polecanej przez nas poniżej pracy Gary’ego Kinnamana Pytania które zadajesz. W odróżnieniu od niego Ulonska nie zatrzymuje się nad historią czy tradycją doświadczania przeżycia chrztu (zanurzenia się) w Duchu Świętym, napełnienia Duchem Świętym bądź też darów duchowych przez kościół poapostolski, tj. antyczny, średniowieczny czy nowożytny. Autor od razu przechodzi do rzeczy, dokonując w tym temacie analizy i egzegezy tekstów nowotestamentowych. W sposób przystępny przedstawia biblijnie uzasadnioną argumentację o konieczności doświadczenia chrztu w Duchu Świętym, jak i posiadania darów duchowych. Wyjaśnia w oparciu o tekst biblijny ich znaczenie i funkcje oraz jak należy w praktyce z nich korzystać. Opisuje każdy z nich osobno. Nie sposób jednak przy tak ważnym temacie nie odnieść się do, niezamierzonych ze strony autora, drobnych nadużyć, widocznych szczególne w opisie takich darów jak proroctwo czy dar rozróżniana duchów bądź dar tłumaczenia innych języków. Nie miejsce i czas, by je tu teraz wyjaśniać. Zasygnalizujemy tylko, że w wielu pracach tego typu ich autorom ucieka fakt, że dary, jak sama nazwa wskazuje, są duchowe i ich manifestacja odbywa się za pośrednictwem ducha osoby je posiadającej. Innymi słowy, posiadający np. dar proroctwa bądź dar tłumaczenia innych języków nie jest w stanie cenzurować poselstwa, poza oczywiście objawieniem jakiejś prawdy w wizji (widzeniu na jawie) czy w audycji (usłyszenia głosu). Mówiąc inaczej, w myśl nauczania św. Pawła, duchy proroków poddane są prorokom, więc prorok może powstrzymać się od prorokowania, tj. nie musi koniecznie prorokować, ale nie może, jeśli już prorokuje, intelektualnie tego proroctwa kontrolować, bo gdy zacznie je już wypowiadać w natchnieniu swoim duchem, to sam dopiero słyszy, co jego duch z natchnienia Ducha Świętego mówi przez niego do Zboru. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę zupełny brak nauczania i zrozumienia we wspólnotach ewangelicznych i zielonoświątkowych, zatem wśród ludzi odrodzonych duchowo, istoty działania Ducha Świętego i Jego też darów, książka jest ważnym i cennym wykładem w tym temacie, obok wspomnianej już pracy Pytania które zadajesz czy niewspominanej przez nas książki Johna L. Sherrilla Oni mówią innymi językami. Jej lektura może zatem nie tylko wnieść sporo światła w temacie darów Ducha, ale też powstrzymać wielu nieodpowiedzialnych ludzi przed nadużyciami i niebiblijnymi praktykami i poglądami na ten temat.

Tytuł książki oddaje jej zawartość. Autor w krótkich tematycznych rozdziałach stara się odpowiedzieć na najczęściej stawiane przez wielu odrodzonych duchowo chrześcijan pytania dotyczące chrztu w Duchu, darów Ducha, jak i ich manifestacji we wspólnocie kościelnej. W odróżnieniu od polecanej przez nas powyżej książki Reinholda Ulonski Dary Ducha Świętego. Teoria i praktyka Kinnaman w swojej pracy zajmuje się nie tylko samymi zagadnieniami chrztu w Duchu Świętym czy darów Ducha, ale na tle biblijnego nauczania zarysowuje też ich doświadczanie przez ludzi Kościoła w historii chrześcijaństwa. Jednym słowem, dziełko w miarę kompleksowe w swej treści, merytorycznie zasadne i dojrzale prezentujące istotę nauczania apostolskiego w kwestii roli Ducha Świętego i przejawów Jego mocy w Kościele. Pozycja jest wręcz niezbędnym uzupełnieniem do książki Ulonski. Obaj autorzy, nawet jeśli nie są w niektórych aspektach dotyczących darów duchowych zbyt precyzyjni w wyniku braku praktyki, to jednak dokonując analizy tekstów biblijnych, wiedzą, o czym piszą. Biorąc pod uwagę powszechną ignorancję i kompletny brak zrozumienia, by nie powiedzieć, obskurantyzm wobec tego tematu, wiedza zgromadzona w tych książkach jest wręcz niezbędna, by w ogóle wypowiadać się w kwestii chrztu w Duchu Świętym i Jego darów w Kościele.

Spis treści:
1. Czy dzisiaj cuda są możliwe?
2. Starotestamentowe korzenie Pięćdziesiątnicy
3. Cel chrztu
4. Czy należy dążyć do chrztu?
5. Co to jest glossolalia?
6. Znak potwierdzający chrzest
7. Czy mówienie językami jest dostępne dla wszystkich?
8. Dlaczego mamy mówić językami?
9. Mówienie językami a emocjonalizm
10. Mówienie językami nie pochodzi od szatana
11. Podziały wywołane przez mówienie językami
12. Czy charyzmatycy koncentrują się na przeżyciach?
13. Dary Ducha w historii Kościoła
14. Trwałość posługi apostolskiej
15. Zwiastowanie-Słowa i proroctwo
16. Uwielbianie charyzmatyczne pełne czci czy hałasu?
17. Czy uzdrawianie jest Bożą wolą?
18. Dlaczego Bóg nie zawsze uzdrawia?
19. Wewnętrzne uzdrowienie
20. Teologia sukcesu w perspektywie
21. Wspólny grunt

Historia Boga Karen Armstrong jest niezbędną lekturą dla osób chcących zapoznać się choć w zarysie z rozwojem idei Boga, jak i tych, które o Bogu i wierze w Niego myślą poważnie, tj. w sposób racjonalny oraz uzasadniony źródłowo w kontekście socjologicznym, antropologicznym, religioznawczym, metafizycznym i biblijnym, nie mówiąc już o świadomości kosztów duchowo-egzystencjalnych, które wiara w ujęciu biblijnym za sobą pociąga. Tym bardziej jest to istotne, iż takie stwierdzenie jak „Nie wierzę w Boga” miało w różnych okresach historii inne znaczenie niż dzisiaj. Tak zwani ateiści bądź ludzie niechętni religii odrzucali zawsze jakąś określoną koncepcję Boga, jaką reprezentowały współczesne im religie i systemy teologiczne. Ksenofanes z Kolofonu czy Parmenides z Elei i inni myśliciele starożytnej Grecji porzucali tradycyjną mitologię, tj. bogów Homera i Hezjoda. To właśnie Ksenofanes jest autorem słynnej uwagi, że gdyby woły, konie lub lwy umiały rysować, przedstawiałyby swoich bogów w postaciach wolich, końskich lub lwich. Czy zatem „Bóg”, którego nie uznawali w przeszłości i nie uznają obecnie rozmaici ateiści i myśliciele, to ten sam „Bóg”, którego istnienie podważali Ksenofanes, Franciszek z Asyżu, Wolter, Karol Marks, Fryderyk Nietzsche, Ludwig Feuerbach, Bertrand Russell, Richard Dawkins i inni? Czy jest to może Bóg ludzi, Bóg filozofów, mistyków, osiemnastowiecznych deistów, czy też jest to Bóg patriarchów i proroków? To są pytania, które warto sobie zadać i zatrzymać się nad nimi. Pamiętając przy tym, iż współcześnie nasz świecki ideał etyczny przemawia do określonych sfer serc i umysłów, dając nam możność odnalezienia wiary przez nadanie najwyższego znaczenia ludzkiemu życiu, co w przeszłości zapewniały przynajmniej w sferze idei i przykazań tradycyjne religie. Musimy być zatem świadomi tego faktu, iż humanizm sam w sobie jest we współczesnym świecie swoistą religią bez Boga, bo przecież nie wszystkie religie są teistyczne. Biorąc to wszystko pod uwagę, książka Karen Armstrong nie jest historią niewyrażalnej rzeczywistości samego Boga, który jest ponadczasowy i nie podlega zmianom; jej przedmiotem jest przede wszystkim sposób postrzegania Boga przez ludzi od czasów Abrahama po dzień dzisiejszy. Idea Boga ma zatem swoją historię, gdyż w różnych okresach znaczyła coś innego dla różnych grup wyznawców. Mamy tego rozliczne przykłady nie tylko w odniesieniu do religii Homera, Hezjoda i innych wierzeń, historii wyznania mojżeszowego i islamu, ale i chrześcijaństwa, w którym istnieje wiele rozmaitych koncepcji Boga, a w konsekwencji i postaw (społecznych, politycznych i moralnych) niekiedy bardzo odległych od siebie, by nie powiedzieć, że wręcz sprzecznych i dzielących chrześcijan między sobą.

Toteż śledząc proces rozwoju tej religii trudno nie zgodzić się, z wieloma obserwatorami tego procesu, iż jest bardzo wątpliwe by jakaś grupa ludzi wierzących w Jezusa z Nazaretu, takich jak pierwsi Jego uczniowie, tj. Piotr, Jan i Paweł, chciała bądź nawet próbowała ukształtować tak wielką formację społeczno-religijną jak antyczny i współczesny Kościół rzymskokatolicki czy prawosławny albo szesnastowieczny Kościół protestancki. Tak jak trudno też przyjąć, że nad ewolucją tych wszystkich instytucjonalnych, zdogmatyzowanych, sformalizowanych i zhierarchizowanych form Kościoła w przeszłości i tych wielorakich denominacji i form kultu chrześcijańskiego we współczesnym świecie czuwał bądź czuwa Duch Święty. Zbyt dużo bowiem poważnych różnic jest pomiędzy nimi, nie mówiąc już niekiedy o daleko idących odstępstwach od pierwotnych treści tej religii zawartych w jej tekstach źródłowych, tj. Biblii, jak też wielu nadużyć i nieprawości, jakich dopuszczali się i dopuszczają jej wyznawcy czy przywódcy: papieże, biskupi, pastorzy, sobory, synody i episkopaty. Nie tylko przecież wyznawcy różnych odłamów religii chrześcijańskiej mordowali się nawzajem poprzez setki lat, ale również „chrześcijanie” należący do tego samego Kościoła czy wyznania w sensie ideowo-teologicznym i instytucjonalno-hierarchicznym. Zawsze jednak, zarówno w starożytnej, średniowiecznej, jak i nowożytnej historii chrześcijaństwa, byli tacy ludzie, którzy nie zgadzali się z procesem instytucjonalizacji, hierarchizacji czy formalizacji i dogmatyzacji biblijnych prawd wiary – nawołujący przy tym do reformy i powrotu do pierwotnych form i ideałów – jak Piotr Waldo, Jan Wiklif, Jan Hus czy choćby bardziej nam współcześni, jak Soren Kierkegaard. Ten ostatni w ramach zinstytucjonalizowanego już luteranizmu zauważał, jak i jego poprzednicy w odniesieniu do rzymskokatolickiego wyznania, że tzw. „świat chrześcijański”, w którym „wszyscy są chrześcijanami” lub są nimi od dziecka, zniósł istotę chrześcijaństwa. Bo w takim świecie, w którym „wszyscy są chrześcijanami”, nauczanie Chrystusa jest łagodzone, a niekiedy wręcz pomijane, by nie gorszyć tych, którzy nie są zdolni przyjąć jego teologicznej i moralnej treści, a jeśli nawet w kościołach głosi się niekiedy poprawną naukę Chrystusa, to i tak nikt nie traktuje jej poważnie i nie usiłuje jej wcielić w swoje życie, nie mówiąc już o byciu jako chrześcijanin w duchu i w prawdzie. Toteż w świecie, w którym „wszyscy są chrześcijanami”, myśl o Bogu dla ludzi nie różni się od myśli o rzeczach doczesnych, występują one jakby na tym samym poziomie ważności. Byli też podczas II Wojny Światowej i tacy jak biskup George Bell (1883-1958), twierdzący, że „Kościół przestaje być Kościołem, jeśli zapomina, że jego członków należących do jednego narodu łączy braterstwo z członkami należącymi do wszystkich narodów”; jednak mimo to z ambon padały niekiedy barwne słowa niemieszczące się w optyce etyki ewangelicznej. „To Bóg wezwał nas na tę wojnę” – ogłosił wielebny Randolph H. McKim w swoim waszyngtońskim kościele podczas pierwszej wojny światowej. Inny pastor i profesor teologii, Henry B. Wright, zapewniał żołnierzy, którzy dostawali torsji podczas ćwiczeń w walce na bagnety, że „widział Jezusa, jak spogląda na lufę karabinu i wbija bagnet w ciało wroga”.

Ignorowanie tych zasygnalizowanych zjawisk i wynikających z nich dwuznaczności ideowych oraz moralnych w życiu Kościoła i społeczeństwa powoduje nie tylko szkody etyczne, ideowo-społeczne, ale i egzystencjalne w wymiarze światopoglądowym, ponieważ fałszuje rzeczywisty obraz nie tylko Boga oraz chrześcijaństwa, ale i świata, który jest przede wszystkim światem ludzi, nie zaś Boga. Powoduje tym samym bunt człowieka i jego ateizację wobec nierozróżnienia tych mechanizmów i zjawisk. Bo też koncepcja Boga stworzona przez grupę ludzi jednego pokolenia bądź określonego środowiska kulturowego i politycznego czy wyznania może być pozbawiona wszelkiej wartości dla tych, którzy mają odwagę myśleć, zatem oceniać i pytać. Wiara i niewiara w takiego Boga okazuje się z tej perspektywy jedynie pewną funkcją lub jedną z wielu refleksji ludzi, pewnym wymiarem ludzkich przeżyć, ludzkiej egzystencji – ludzkich tęsknot, trwóg, niechęci i wyobrażeń, a nie doświadczenia Boga w znaczeniu transcendentnym, tj. w niewyrażalnej Jego rzeczywistości jako samego Boga, który jest ponadczasowy i nie podlega zmianom i poznaniu w takim znaczeniu jak przedstawia go określona religia. Taki Bóg ma zatem swoją własną historię i nie jest to Historia Zbawienia zainicjowana przez i pochodząca od Boga. Taki Bóg pojawia się i znika, przebiera się w rozmaite historyczne kostiumy i liturgiczne maski.
Innymi słowy, książka pozwala zapoznać się z rozwojem myśli teologicznej, procesem historyczno-ideowym trzech monoteistycznych religii świata judaizmu, chrześcijaństwa i islamu na przestrzeni ich historii, jak i z refleksją wielkich tego świata na ten temat, obejmując przy tym poglądy rozmaitych filozofów, mistyków i reformatorów.

Karen Armstrong, urodziła się w roku 1945 w Wildmoor koło Birmingham. W wieku siedemnastu lat podjęła decyzję o służbie Bogu i wstąpiła do katolickiego klasztoru; opuściła go w 1969 roku. Po ukończeniu Oxford University prowadziła przez kilka lat wykłady z literatury współczesnej. W 1981 roku ukazała się jej autobiograficzna książka Przez wąską furtkę, relacjonująca jej życie jako zakonnicy. Wkrótce Armstrong osiągnęła pozycję jednego z najbardziej cenionych i popularnych brytyjskich ekspertów od spraw religii; wydała kolejne książki. Opublikowana w 1993 roku Historia Boga stała się międzynarodowym bestsellerem. Krytycy uznali dzieło za najważniejszą książkę na temat religii ostatnich kilkunastu lat.

Ważna pozycja dla osób chcących zapoznać się choć w zarysie z rozwojem teologii Kościoła na tle twórczości patrystycznej. Obejmuje twórczość literacką takich postaci jak Klemens Rzymski, Ignacy, Polikarp, Arystydes, Justyn, Tertulian, Cyryl Aleksandryjski, Grzegorz z Nazjanzu, Augustyn i wielu innych tzw. apologetów i Ojców Apostolskich. Autor ukazuje w oparciu o ich pisma rozwój myśli teologicznej w odniesieniu do zagadnień Tradycji, Pisma świętego, Trójcy, człowieka i jego odkupienia, chrystologii, Kościoła, Ciała mistycznego, nauki o sakramentach, rozwoju kultu Maryi i świętych. W tekście książki znajduje się mnóstwo cytatów starożytnych Ojców i teologów, jak i odniesienia do ich myśli teologicznej. Autor w sposób bardzo rzetelny, błyskotliwy i interesujący ukazuje, jak kształtowała się doktryna chrześcijańska na przestrzeni wieków. Wszystko to sprawia, że ambitny i uważny czytelnik interesujący się rozwojem chrześcijańskiej doktryny może zapoznać się zarówno z procesem kształtowania się i definiowania dogmatów chrześcijańskich, jak i z teologią patrystyczną w sposób wprawdzie pośredni, jednak miarodajny i reprezentatywny.

Ewa Wipszycka jest znanym historykiem starożytności, autorką lub współautorką wielu podręczników i książek. Zaletą jej pisarstwa jest nie tylko merytoryczny charakter i krytyczne podejście do przedmiotu, jakim się zajmuje, ale i rzeczowa analiza jego źródeł. Kościół w świecie późnego antyku jest pozycją, w której autorka dokonuje rzeczowego przeglądu najważniejszych zagadnień dotyczących życia duchowego, organizacyjnego, społecznego i doktrynalno-moralnego Kościoła antycznego w okresie od III do V wieku. Tematem książki jest postępujący rozwój wspólnot chrześcijańskich od pierwotnie charyzmatycznej gminy religijnej do wspólnoty bardziej zhierarchizowanej i zinstytucjonalizowanej, rola ówczesnych pasterzy Kościoła, tj. formułującego się kleru, duchowieństwa, ich predyspozycje intelektualne i moralne oraz ich zakres kompetencji, znaczenie metropolii kościelnych, takich jak Jerozolima, Antiochia, Aleksandria, Kartagina, Rzym i Konstantynopol, prześladowania uczniów Chrystusa, ich przyczyny i zasięg, rozwój liczebny chrześcijan i rola przemocy w chrystianizacji imperium, znaczenie i postawa cesarzy rzymskich wobec Kościoła, kontrowersje i spory doktrynalne, stosunek Kościoła do kobiet, małżeństwa i roli w nim seksu, zmiany w pojmowaniu świętości na przestrzeni wieków, a także rozwój kultu świętych. Prezentując te wszystkie zagadnienia, jak i rozwój oraz formowanie się określonych idei, doktryn czy postaw moralnych i społecznych chrześcijaństwa poapostolskiego, autorka przedstawia obfity materiał źródłowy mówiący bezpośrednio o poglądach ludzi Kościoła tego okresu, którzy wywarli istotny wpływ na formy organizacyjne, liturgiczne i praktyki pobożności chrześcijańskiej w okresie Kościoła już w swej istocie zhierarchizowanego i zinstytucjonalizowanego, jaki znamy i dzisiaj. Przy tym Wipszycka w sposób rzeczowy i niezwykle błyskotliwy zapoznaje czytelnika z kulisami badań historycznych. Ukazuje w nich kontrowersje interpretacji źródeł, tj. o co i dlaczego spierają się historycy w ich odczytywaniu i jakie też padają argumenty. Dodatkowo na końcu książki zostały umieszczone tablice chronologiczne porządkujące i zestawiające wydarzenia polityczne z historią ówczesnego Kościoła oraz piśmiennictwem religijnym i filozoficznym.

Książka Ewy Wipszyckiej nie tylko zapoznaje czytelnika z obszernym materiałem źródłowym, w oparciu o który przedstawia najbardziej istotne kontrowersje ideowe w rozwoju doktryny chrześcijańskiej w okresie późnego antyku, brzemienne również w skutkach i dla nas współczesnych, ale poprzez te swoje uwagi dotyczące kontrowersji interpretacji źródeł i w tym kontekście sporów historycznych uczy też merytorycznego myślenia. Lektura niezbędna nie tylko dla osób chcących poznać proces kształtowania się poglądów znacznie odbiegających od treści nauczania apostolskiego, ale i dla tych wszystkich, którzy chcą zrozumieć źródła pobożności wielu współczesnych chrześcijan (nie tylko przecież katolików), do których to form pobożności trudno jest znaleźć potwierdzenie w tekście Pisma świętego.

Historia chrześcijaństwa w pracy Kowalskiego została podzielona na trzy okresy: wieki I–X, XI–XV oraz XV–XX. Autor opracowując każdy z nich, opisuje ważne i istotne zagadnienia z życia Kościoła nie tylko w wymiarze rozwoju idei religijnych, ale i społeczno-politycznym, ukazując przy tym, jak z upływem czasu pojawiały się nowe dogmaty i w jaki też sposób rozmaite procesy historyczne doprowadziły do chrześcijaństwo do postaci, jaką znamy obecnie. Zaletą tej pracy jest uwypuklenie i analiza ideowa ważnych dla rozwoju dogmatycznego i ustrojowego Kościoła okresów i wydarzeń, takich jak: rozbrat między synagogą a chrześcijaństwem, który ostatecznie nastąpił w latach 120–150 n.e., przełom konstantyński, schyłek cesarstwa zachodniego, chrystianizacja Europy, renesans karoliński, reforma gregoriańska, dominium mundi (panowanie nad światem), rozwój w XII wieku rozmaitych ruchów społeczno-religijnych, nawołujących do oczyszczenia skażonej ich zadaniem przez duchowieństwo doktryny ewangelicznej – a w reakcji m.in. na te ruchy kształtowanie się i formułowanie zasad prawa kościelnego, teologii i kultu – czy wreszcie takich zagadnień jak reformacja i triumfalizm katolicki oraz stosunek Kościoła do przemian społecznych, ideowych i politycznych zachodzących w XIX i XX wieku.

Pozycja godna uwagi, nie tylko w kontekście pisania historii Kościoła z perspektywy materialistycznej, ale i dlatego, że w jej treści można zapoznać się z wieloma zjawiskami o charakterze społeczno-politycznym, religijnym i reformacyjnym w łonie samego Kościoła, na przestrzeni całej jego historii, procesami zatem pozwalającymi współczesnemu czytelnikowi zrozumieć złożoność chrześcijaństwa jako religii ukształtowanej wprawdzie na bazie pierwotnych idei Jezusa z Nazaretu i pism nowotestamentowych, ale niestety ideowo bardzo im odległych. Nie mówiąc już o tym, że lektura tej książki pozwala zapoznać się z historią Europy, której historia Kościoła była i jest ideowym rdzeniem.

Autor, polski benedyktyn, po II wojnie światowej wykładał liturgikę na Uniwersytecie Jagiellońskim, był też zaangażowany w odnowę biblijną i liturgiczną. Po opuszczeniu zakonu pracował jako ksiądz, następnie opuścił stan kapłański, w latach 60. został pracownikiem Urzędu ds. Wyznań. Znany religioznawca, autor wielu popularnych prac o chrześcijaństwie pisanych z perspektywy materialistycznej.

Bardzo dobra pozycja, która przedstawia twórczość i działalność jednego z najwybitniejszych myślicieli religijnych współczesnych Marcinowi Lutrowi – Kaspara von Schwenckfelda. Głosił on całkowitą wolność wyznania, tolerancję religijną i rozdział Kościoła od państwa. Zarzucił Lutrowi tworzenie „nowego papizmu [katolicyzmu]”, bo też w przeciwieństwie do niego uważał, że Kościół nie może stać się częścią aparatu państwowego, co naraziło go na prześladowanie zarówno ze strony katolików, jak i protestantów. Schwenckfeld dostrzegał w łonie instytucjonalizującego się luteranizmu różnice między formalnym uczestnictwem w Kościele, do którego przynależność wiązała się z zewnętrzną formą obrzędu i praktyk religijnych, nie zaś z wewnętrznym doświadczeniem duchowym, które w jego przekonaniu powinno być podstawą przynależności do „prawdziwie chrześcijańskiego Kościoła” rozumianego jako mistyczne Ciało Chrystusa. Zgadzał się z Lutrem, że Kościół tworzą „prawdziwi chrześcijanie”, którzy są „kongregacją świętych” ukrytą w „pozornym ciele Kościoła” i którzy „przynależą do (…) Kościoła bez względu na to, gdzie się znajdują” (s. 173). Twierdził jednak, że nie wszyscy należący formalnie do Kościoła są członkami mistycznego Ciała Chrystusa, w sensie przynależności duchowej wyrażonej w etycznej postawie będącej efektem nawrócenia i doświadczenia „światła wewnętrznego” (s. 178–80). Postrzegał zatem chrześcijaństwo jako poszukiwanie osobistego kontaktu człowieka z Bogiem bez względu na czasy, w jakich żyje, i instytucje, które go otaczają. Nie mogąc żyć i działać na rodzimym Śląsku z powodu prześladowań, zaczął podróżować jako wędrowny kaznodzieja, zwolenników najczęściej znajdując wśród szlachty i bogatych mieszczan. Zgromadzali się oni w domach prywatnych, tworząc nieformalne grupy wyznawców Chrystusa. Tyle tytułem wstępu o osobie, która jest przedmiotem tej książki.

Autorka w sposób bardzo rzetelny przedstawia myśl tego reformatora, jak i jego działalność na dworze księcia legnicko-brzesko-wrocławskiego na Śląsku. Analizując jego poglądy religijne i stosunek do współczesnych mu przedstawicieli reformacji: luteran, anabaptystów i spirytualistów, korzysta z jego tekstów źródłowych, pism i listów. Ukazuje go jako reformatora głęboko wnikającego w istotę prawd wiary chrześcijańskiej (takich jak chrzest wodny w wieku dorosłym, sens i znaczenie pamiątki ostatniej wieczerzy czy zagadnienie nowego życia za sprawą wiary w Chrystusa), jako myśliciela, dla którego „istniała (…) jedność między zasadami teologicznymi, tj. ich zgodnością z Pismem, a sposobem postępowania ludzi, którym taka czysta nauka jest głoszona. Był przekonany, że jeśli głosi się prawdziwe słowo Boże, to Bóg zsyła wiarę, która staje się przyczyną odrodzenia wewnętrznego, a nieodłącznym jego następstwem (…) są dobre uczynki, czyli miłość bliźniego” (s. 125).

Książka znakomita, bardzo pomocna dla poznania i zrozumienia istoty, złożoności i wielopostaciowości myśli reformacyjnej. Autorka ukazuje w kontekście luterańskiej i kalwińskiej myśli reformacyjnej, tzw. pierwszej reformacji, myśl reformacji alternatywnej, nazywanej w literaturze przedmiotu niezbyt trafnie „drugą reformacją”.

Działalność i myśl religijna Kaspara von Schwenckfelda i wielu mu podobnych, żyjących na przestrzeni historii chrześcijaństwa, jest niezaprzeczalnym świadectwem prawdy, że ludzie czytający i czerpiący chrześcijańskie prawdy wiary z Biblii nie są ludźmi swojej epoki, a ludźmi Ewangelii.

Obok polecanej powyżej pracy Gabrieli Wąs Kaspar von Schwenckfeld. Myśl i działalność do 1534 roku, książka Williama R. Estepa to perełka na naszym rynku wydawniczym, podejmująca temat historii myśli nurtu reformacyjno-przebudzeniowego, usiłującego przywrócić pierwotne formy i idee nowotestamentowego chrześcijaństwa. Był to ruch wielopostaciowy, złożony ideowo i organizacyjnie, rozwijający się dynamicznie na fali reformacji w XVI wieku, równolegle do idei Lutra, Zwingliego i Kalwina. Anabaptyzm (z gr. anabaptizein – powtórnie chrzcić/zanurzać) ogólnie rzecz ujmując rozwijał się w trzech głównych kierunkach: anabaptyzmu liberalnego, zbliżonego do nurtu spirytualistycznego (z łac. spiritus – tchnienie, duch), anabaptyzmu pokojowego (ewangelicznego), a także związanego z przemocą anabaptyzmu apokaliptycznego, kojarzonego z uduchowionymi entuzjastami, Tomaszem Müntzerem (prorocy zwikauscy) oraz miastem Münster i wojną chłopską w Niemczech. Na skutek tej swojej wielopostaciowości, jak też niedostrzegania złożoności tego ruchu, był on i jest nadal utożsamiany przez wielu badaczy przede wszystkim z ostatnim z wymienionych nurtów. Przyczyną tego stanu rzeczy było i jest uprzedzenie wielu badaczy katolickich i protestanckich do anabaptyzmu w ogóle. Wynikało ono z niezrozumienia zarówno przez współczesnych temu ruchowi obserwatorów, jak i późniejszych uczonych jego fundamentalnych idei, przysłanianych przez nadużycia, jakie w tym ruchu się pojawiły. Dlatego na tle głównych nurtów i wyznań reformacji oraz całego ruchu anabaptystycznego nie dostrzegano wielu wartościowych idei, które miały charakter ewangeliczny. Nie interesowano się też duchowymi przywódcami anabaptystów, takimi jak Konrad Grebel, Feliks Manz, Georg Blaurock, Baltazar Hubmaier, Melchior Hofmann, Pilgram Marpek czy Menno Simons. Innymi słowy, anabaptyzm jako nurt reformacyjny był przez lata w historiografii przedmiotu spychany na margines, by nie powiedzieć, że oceniany negatywnie i tym samym zwalczany oraz potępiany.

Autor podejmuje się zatem zasygnalizowania niektórych idei i zjawisk z historii tego ruchu, powstałego i rozwijającego się przede wszystkim w opozycji do postawy i teologii Zwingliego, a w konsekwencji także do pozostałych dwóch wielkich reformatorów Kościoła zachodniego – Lutra i Kalwina. Zasygnalizowania, bo też opisanie historii i myśli teologicznej w sposób pełny ze wszystkimi jej aspektami i subtelnościami, zwłaszcza w przypadku takich ruchów jak anabaptyzm i jemu podobne, jest praktycznie niemożliwe. Wynika to z ograniczonego dostępu do źródeł pisanych. Po pierwsze na skutek zupełnego ich braku lub niewielkiej ilości. Po drugie te, które są dostępne, w znacznej części mają charakter pism ulotnych i na ogół są fragmentaryczne lub też pisane były przez przeciwników ideowych, często nierozumiejących twierdzeń swoich adwersarzy. W przypadku zaś szesnastowiecznych anabaptystów jest to jeszcze bardziej utrudnione poprzez fakt ich nieustannego prześladowania nie tylko przez Kościół rzymskokatolicki, ale i zwolenników Lutra, Zwingliego i Kalwina. Byli oni nieustannie wypędzani, torturowani, paleni i topieni żywcem, a średnia życia poszczególnych ich przywódców duchowych od momentu powołania na urząd prezbitera, kaznodziei czy pastora do chwili zatrzymania przez ówczesne władze nie przekraczała trzech lat.

Dodatkowym utrudnieniem gromadzenia źródeł jest też fakt, że wspólnoty tego typu jak szesnastowieczni anabaptyści i analogiczne do nich gminy współczesne nam, mają na ogół charakter efemeryczny, w tym znaczeniu, że wiara w tych środowiskach jest doświadczeniem osobistym określonej osoby poprzez nawrócenie się i nie może być dziedziczona, jak ma to miejsce w nurtach chrześcijaństwa mającego wypracowane przez tradycję cechy kultury katolickiej, prawosławnej czy protestanckiej – tam właśnie wiarę, na skutek przekazywania jej treści poprzez określone zwyczaje, obrzędy, postawy czy formy pobożności, raczej się dziedziczy niż jej doświadcza. Mówiąc inaczej, istnienie takich wspólnot jest ściśle związane z doświadczaniem duchowo-egzystencjalnego przełomu poszczególnych osób i z ich też aktywnością duchową w ramach tworzącej się z ich inicjatywy gminy wyznaniowej, zrzeszającej ludzi o podobnym doświadczeniu duchowo-religijnym, jak i przede wszystkim z aktywnością ich charyzmatycznych przywódców pełniących wobec wspólnoty analogiczną funkcję do tej, jaką w starożytnym Izraelu pełnili sędziowie lub prorocy. Nawet jeśli zdarzy się, że określona gmina przetrwa organizacyjnie na skutek przyrostu naturalnego i przekazywania z ojca na syna wyznawanych prawd wiary, nie zaś na zasadzie ideowo-duchowego doboru, to jej charakter jakby siłą rzeczy niewiele będzie już miał wspólnego z pierwotnymi ideami jej założycieli. Bo też istotą tych wspólnot było i jest zrzeszanie ludzi nawróconych, określanych w Nowym Testamencie i w literaturze przedmiotu jako odrodzeni z wody i Ducha, przez kąpiel Słowa, tj. na skutek przyjęcia przez nich treści Pisma świętego jako Słowa Bożego. Wyrazem tej nowotestamentowej wiary był i jest chrzest wodny udzielony tylko osobie dojrzałej, która doświadczyła przełomu duchowego, tj. nawrócenia się. Jak wynika z zachowanych dokumentów, dla szesnastowiecznych anabaptystów, podobnie jak dla wielu nam współczesnych wspólnot ideowo do nich nawiązujących, chrzest nie był sakramentem w znaczeniu tradycyjnym, lecz przede wszystkim symbolem posłusznego uczniostwa i powinien być stosowany „wobec tego, który został nawrócony przez Słowo Boże, doznał zmiany swego serca i odtąd pragnie chodzić w nowości życia” (s. 205). Tym samym dla anabaptystów jasne było, „że chrzest nie oznacza niczego innego poza umieraniem starego człowieka i przyobleczeniem się w nowego i że Chrystus nakazał chrzcić tych, którzy byli nauczani” (tamże). Stąd według takich przywódców jak Grebel „chrzest niemowląt jest bezsensowną, bluźnierczą obrzydliwością, sprzeczną z całym Pismem Świętym” (s. 204). Chrzest w myśli anabaptystów nie był niezbędny do zbawienia, z drugiej jednak strony był on istotny dla Kościoła, jak twierdził Hubmaier: „Gdzie nie ma chrztu w wodzie, tam nie ma Kościoła, nie ma brata, nie ma siostry, nie ma braterskiej dyscypliny, wyłączenia czy ponownego przyjęcia. Mówię tu o widzialnym kościele, o którym mówi Chrystus (Mat. 18), gdyż musi być jakiś zewnętrzny znak świadectwa, przy pomocy którego bracia i siostry rozpoznają się nawzajem, bo wiara pozostaje tylko w sercu. Przyjmując chrzest kandydat publicznie oświadcza, że (…) poddaje się swoim braciom i siostrom (…), to znaczy Kościołowi” (s. 100, zob. też s. 212).

Chrzest zatem w przekonaniu wielu anabaptystów był znakiem zobowiązującym do uczniostwa, symbolem przywiązania do Chrystusa i poddania się wspólnocie wierzących w Kościele. Tym samym chrzest niemowląt, jak twierdzili, był i jest niczym innym, jak „pokazywaniem znaku gospody, w której nie ma wina” (s. 101). Przy tym jak twierdzili anabaptyści w odróżnieniu od sobie współczesnych katolików i nie tylko: „Jedynie wiara czyni nas świętymi przed Bogiem” (s. 94), nie zaś chrzest lub inne praktyki religijne. Bo też to tylko „wiara jest uznaniem Bożego miłosierdzia, które zostało nam ukazane w postaci Jednorodzonego Syna (…). Wiara taka nie może pozostawać bierna, lecz musi zwracać się do Boga w dziękczynieniu, a do ludzi w różnego rodzaju słowach braterskiej miłości. Stąd wszystkie próżne akty religijne, jak świece, gałązki palmowe i święta woda, powinny być odrzucone. Tylko te uczynki są dobre, które Bóg nam nakazał i tylko te są złe, które nam zakazał czynić. Stąd odpadają takie jak ryby, mięso, kaptury i tonsury. Msza nie jest ofiarą, lecz pamiątką śmierci Chrystusa. Dlatego nie jest ofiarą za zmarłych ani za żywych. Stąd odpadają cotygodniowe, comiesięczne i coroczne msze za zmarłych. W czasie każdego sprawowania tej pamiątki należy zwiastować śmierć Pana w języku zrozumiałym dla słuchaczy. Stąd odpadają wszystkie prywatne msze” (tamże).

Poważnym utrudnieniem obok powyżej zasygnalizowanych problemów związanych z dostępem do dokumentów i niemożliwością opisania w oparciu o nie pełnej doktryny jest też fakt, że wspólnoty tego typu nie budują jakiegoś określonego i zamkniętego systemu teologiczno-dogmatycznego, który mógłby zamknąć usta tym spośród nich, którzy nauczają podczas liturgii Słowa w asyście Ducha i powołują się na tekst biblijny, co przez szesnastowiecznych anabaptystów zostało wyrażone w następujących słowach: „Tak jak każdy chrześcijanin sam ma uwierzyć i być ochrzczony, tak każdy człowiek sam powinien mierzyć wszystko Pismem Świętym i badać, czy jego pastor właściwie udziela chleba i wina w czasie Wieczerzy Pańskiej” (s. 94). Innymi słowy, Kościół rozumiany jako wspólnota wiernych zawsze znajduje się pod osądem Pisma, co jeden z czołowych anabaptystycznych przywódców duchowych wyraził w następujący sposób: „Gdybym nie wierzył ewangelii, nigdy nie wierzyłbym Kościołowi, ponieważ Kościół został zbudowany na ewangelii (…). Tak też mówi Chrystus: Ty jesteś Piotr i na tej skale (wierze, którą wyznajesz) Ja zbuduje mój Kościół (Mat. 16). Dlatego najpierw musimy poznać Słowo Boże, że Jezus jest Chrystusem, Synem żyjącego Boga. A wtedy na tym fundamencie możemy budować ze złota, srebra czy drogich kamieni – to znaczy wiary i jej wyznania. Po trzecie, Kościół jest oparty na tej naszej wierze i na jej wyznaniu, nie na naszej wierze w Kościół, lecz na zwiastowaniu Słowa Bożego, poznaniu kim jest Bóg, który stał się człowiekiem” (s. 218). Ten praktyczny stosunek do Pisma jako ostatecznego arbitra rozstrzygającego sprawy wiary i niezachwiana postawa anabaptystów mająca na celu odwrócenie się od wszystkiego, czego nie można było uzasadnić nauczaniem apostolskim czerpanym z Nowego Testamentu, a także bezkompromisowa realizacja przez nich wszystkiego, co dotyczyło życia wspólnoty i jednostki według Słowa Bożego, na tle wspólnot i wyznań chrześcijańskich powstałych na fali reformacji stawiały ich na gruncie idei mającej na celu powrót do wartości nowotestamentowego chrześcijaństwa, a nie tylko reformę Kościoła zachodniego wobec jego nadużyć i wypaczeń. Bo też w łonie reformacji żadna inna grupa tak poważnie nie traktowała zasady sola scriptura w sprawach nauczania i dyscypliny, jak czynili to anabaptyści nurtu ewangelicznego (pokojowego). Wszystko to jednak uniemożliwiało powstawanie dokumentów mających charakter jednoznacznych definicji teologiczno-dogmatycznych, a jeśli już redagowano artykuły wiary, do których autor książki się odwołuje, miały one charakter wykładu prawd wiary, egzegezy tekstu biblijnego, ale nie miały cech dogmatu w wymiarze absolutnym ani czegoś w rodzaju prawa kanonicznego stojącego ponad treścią Pisma świętego. Toteż zaletą pracy Williama R. Estepa jest nie tylko zebranie dostępnych źródeł i obfite sięganie do nich, ale próba wyodrębnienia z tego wielopostaciowego nurtu lekceważonych i zapomnianych idei najważniejszych przedstawicieli anabaptyzmu ewangelicznego. Byli to ludzie nie tylko rozumiejący istotę nauki apostolskiej, ale mający odwagę ją głosić i żyć według jej zasad w czasach, kiedy tacy ludzie jak Zwingli, Luter czy Kalwin, walcząc o treść Słowa Bożego, z niebiblijną tradycją oraz obrzędowością ówczesnego Kościoła zachodniego, prześladowali swoich ideowych przeciwników z nie mniejszym okrucieństwem niż krytykowany przez nich Kościół rzymskokatolicki, jak choćby Kalwin, który spalił Serweta na stosie za jego antytrynitaryzm. Książka dotyczy zatem nurtu reformacyjno-przebudzeniowego, którego duchowymi kontynuatorami (nie tyle w znaczeniu historycznym i organizacyjnym, ile ideowym) są niektóre współczesne wspólnoty usiłujące budować swoją tożsamość duchową, liturgiczną i organizacyjną w oparciu o tekst biblijny. Historia tego ruchu, jak i stosunek do niego mu współczesnych, jest nie tylko dowodem, że ludzie przez nieprawość tłumią prawdę, ale i tego, że prawda jest wieczna, niezmienna, zaś jej wyznawcy niezależnie od epoki, w jakiej im przyszło żyć, zawsze potrafili tak samo ją odczytać.

Autor, historyk religii i znawca tematu, opisuje pierwsze cztery wieki chrześcijaństwa, jego ewolucję, problemy ideowe i spory. Kreśli proces kształtowania i rozszerzania się idei nowej wiary, strukturę organizacyjną jej wyznawców, rozwój liturgii, doktryny, architektury sakralnej i postępujący wpływ jej treści na rozmaite dziedziny życia ówczesnych ludzi. Uwydatnia też rewolucyjny jak na owe czasy charakter chrześcijaństwa oraz rolę, jaką ono odegrało w przemianach kulturowych, politycznych i społecznych, zachodzących w okresie od I do IV wieku w Europie i w krajach basenu Morza Śródziemnego. Książka jest monografią historii chrześcijaństwa tego okresu. Zawiera obszerne informacje o życiu i posłannictwie Chrystusa, rozwoju gminy w Jerozolimie, działalności św. Pawła, organizacji pierwszych i późniejszych wspólnot chrześcijańskich. Autor ukazuje podobieństwa i różnice między ideami i obrzędami kultów misteryjnych świata grecko-rzymskiego a chrześcijaństwem, opisuje konflikt idei i nauczania Pawła z judaizmem i w tym kontekście rozmaite odłamy chrystianizmu, pochodzenie gnozy i jej rolę w łonie wspólnot chrześcijańskich, a także szkoły filozoficzne i stosunek do nich pierwszych i późniejszych pisarzy chrześcijańskich, takich jak Justyn, Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Ambroży, Hieronim, Jan Chryzostom, ojcowie Kapadocji czy Augustyn. Wskazuje też na znaczenie i rolę kultu cesarzy, diaspory żydowskiej i systemu synagogi dla rozwoju chrześcijaństwa, polemikę intelektualną pogan z rozwijającym się liczebnie Kościołem, politykę religijną Konstantyna i jego duchową i polityczną spuściznę, zmianę wizerunku ideowego Chrystusa, konflikty chrystologiczne i organizacyjne, rozwój idei teologicznych, liturgii eucharystycznej, kultu męczenników, rolę i znaczenie pielgrzymki do miejsc świętych związanych z życiem Chrystusa, powstawanie i rozwój chrześcijańskiej twórczości plastycznej i architektury oraz powstanie i rozwój ruchu monastycznego w Egipcie. Przy tym wszystko opisuje w kontekście historii imperium i kultury Rzymu. Nie sposób tu zasygnalizować wszystkich zagadnień związanych z rozwojem duchowym, intelektualnym, kultowym i organizacyjnym Kościoła, do jakich autor w tej pracy się odnosi. Krótko mówiąc, książka ukazuje narodziny cywilizacji chrześcijańskiej, która jest nie tyle kontynuacją istoty pierwotnej idei religii uczniów Chrystusa, ile syntezą nakładania się na siebie w procesie historycznym treści pierwotnego chrześcijaństwa, tj. „impulsu Jezusa”, z kulturą świata antycznego, syntezą tworzącą zupełnie nową jakość cywilizacyjno-kulturową. Mówiąc inaczej, autor stawia w swojej pracy tezę, że współczesna kultura i cywilizacja zachodnia nie jest chrześcijaństwem, a jedynie wytworem czegoś, co zostało ukształtowane poprzez połączenie się dwóch śródziemnomorskich kultur: greckiej i rzymskiej, na których to kulturach odcisnęły swe silne piętno idee judeochrześcijańskie. Innymi słowy, mówiąc metaforycznie, nasz chrześcijański świat, jaki został zbudowany na gruzach imperium rzymskiego i pierwotnych idei chrześcijańskich, jest nieczystym, choć niewątpliwie romantycznym związkiem między Rzymem, Atenami i Jerozolimą. W książce jest sporo ilustracji, szkiców i map, na jej końcu, obok tablic chronologicznych, został umieszczony bardzo obszerny w swej treści słownik osób, nazw, terminów i pojęć. Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, zwłaszcza w połączeniu z polecaną już przez nas książką Ewy Wipszyckiej Kościół w świecie późnego antyku, jest znakomitą lekturą, pozwalającą czytelnikowi zapoznać się z obszernym materiałem dotyczącym genezy chrześcijaństwa i jego ideowej oraz organizacyjnej ewolucji od I do IV wieku. Przy tym lektura tych prac jest doskonałym przygotowaniem do zapoznania się z treścią innych książek w temacie historii i historii chrześcijaństwa, polecanych przez nas w tej zakładce.

Autor jest jednym ze znanych historyków brytyjskich. Pozycja bardzo dobra, dobrze się czyta, zawiera w swej treści niezbędne i istotne informacje z historii chrześcijaństwa, których brak w innych tego typu monografiach. Pisana jest z perspektywy obserwatora stosunku Kościoła i ludzi uważających się za uczniów Chrystusa do otaczającej ich rzeczywistości społeczno-politycznej, kulturalnej i moralnej. Innymi słowy, Paul Johnson, poczynając od I, a kończąc na XX wieku, dokonuje krytycznej analizy postaw ludzi Kościoła w kontekście nauki Mistrza wobec świata i jego zjawisk, takich jak ustrój społeczno-polityczny, rozum a wiara, wojna, czy wyzysk i bieda. Wychodzi przy tym z założenia, że „chrześcijaństwo, utożsamiając prawdę z wiarą, musi uczyć – i, właściwie pojęte, rzeczywiście uczy – że jakiekolwiek manipulowanie prawdą jest niemoralne. Chrześcijanin mający wiarę nie może bać się faktów; chrześcijański historyk, który wyznacza badaniom jakiekolwiek granice, uznaje granice wiary. I oczywiście niszczy także istotę swojej religii, którą jest postępujące objawienie prawdy”. W jego więc rozumieniu „chrześcijanin nawet w najmniejszym stopniu nie powinien być powstrzymywany od podążania za prawdą; w istocie jest on zobowiązany do jej szukania”. Zatem w tej historii nie ma złych katolików i dobrych protestantów czy na odwrót, nie ma w niej heretyków i sekciarzy, ale ludzie często nierozumiejący istoty swojej wiary, zatem ludzie będący synami swojej epoki, a nie ewangelii, bądź też ludzie święci, będący sumieniem zarówno dla swoich czasów, jak i dla nas, współczesnych.

Pasjonująca lektura. Dzięki niej czytelnik może lepiej zrozumieć współczesny sobie Kościół, jego ludzi i ich postawy, ale i siebie samego jako osobę żyjącą w tzw. cywilizacji chrześcijańskiej, tj. cywilizacji Zachodu. Może głębiej i szerzej wejrzeć w istotę nauczania Mistrza z Nazaretu, a tym samym istotę zbawienia, oraz w to, czym tak naprawdę jest chrześcijaństwo w swej istocie na tle tej cywilizacji. Mówiąc inaczej, lektura obowiązkowa, nie tylko dla inteligentnego, kulturalnego i uważającego się za wykształconego człowieka, ale dla każdego, kto wypowiada się na temat chrześcijaństwa w ogóle i dla kogo znajomość bądź poszukiwanie prawdy o chrześcijaństwie jest moralnym obowiązkiem, zatem dla prezbiterów, diakonów i biskupów (w biblijnym znaczeniu tego słowa) czy też pastorów.

Historia Żydów to historia niemal całego świata, bo też dzieje potomków Abrahama do czasów nam współczesnych liczą ponad cztery tysiące lat i w każdym zakątku naszej cywilizacji zaznaczyli oni swoją obecność. Stworzyli odrębną i swoistą kulturę, która mimo braku państwowości przez prawie dwa tysiące lat przetrwała do dziś, a sami Żydzi, pomimo tak tragicznego losu i ogromnych przeciwności, do dziś zachowali swą tożsamość. Autor kreśli ich historię w sposób bardzo przenikliwy, poszukując przy tym w ich dziejach odpowiedzi na pytania o sens i rolę Żydów w historii naszej cywilizacji. Cywilizacji, która chciała ich unicestwić, wymazać z pamięci tych, którzy byli przecież jej współtwórcami, którzy dali tej cywilizacji wielu wybitnych przedstawicieli, ludzi nauki, kultury i polityki, nie mówiąc już tu o religii: przecież zarówno Mesjasz Jezus z Nazaretu, jak i Maria, matka Jego, czy dwunastu apostołów – to Żydzi, do których spora część naszego globu się modli. Można by pokusić się w tym kontekście o stwierdzenie, że w chęci ich zagłady próbowaliśmy dokonać swego rodzaju ojcobójstwa na tych, którzy tyle do naszej cywilizacji wnieśli. Paul Johnson wprowadza czytelnika w ich historię poprzez ukazanie ich związku z ziemią Kanaan w kontekście pieczary Makpela, którą Abraham zakupił od mieszkańców tej krainy jako grobowiec dla zmarłej swojej żony Sary. Wypowiada się co do istoty ich religii i instytucji, urzędów oraz ustroju społeczno-politycznego w okresie patriarchalnym, wędrówki Izraela po półwyspie Synaj, podboju, sędziów i monarchii. Opisuje rolę proroków i ich znaczenie ideowe dla historii Żydów, niewolę babilońską, powrót z niej i odbudowę państwa podczas powstania Machabeuszy, czasy Heroda, rozwój judaizmu, Miszny i Talmudu, początki chrześcijańskiego antysemityzmu, znaczenie Majmonidesa, mistycyzm i kabałę żydowską, strukturę społeczną, instytucje religijne średniowiecza, wygnanie z Hiszpanii, pierwsze getta w Wenecji, pierwsze oskarżenia o używanie krwi i mord rytualny, rolę Szabataja Cwiego, Jakuba Franka, Barucha Spinozy czy Baal Szem Towa i chasydów, żydowską społeczność w Anglii i w Ameryce, zagadnienie asymilacji, jidysz jako alternatywę wobec hebrajskiego, carską politykę wobec Żydów, idee syjonizmu, sprawę Dreyfusa. Ukazuje pojawienie się świeckich intelektualistów oraz takie postacie i zagadnienia jak: Hess, Herzl, Heine i żydowska nienawiść do siebie, Marks i żydowski antysemityzm, Proust i początki wpływów intelektualistów, Einstein i duch racjonalizmu, Kafka i zbłąkane dusze, Żabotyński i żydowska samoobrona, Ben Gurion i socjalistyczny syjonizm, Róża Luksemburg, Trocki i nieżydowscy Żydzi, w końcu osadnictwo w Palestynie, „Protokoły Mędrców Syjonu” i konsekwencje żydowskiego bolszewizmu, Żydzi na Broadwayu i w Hollywood, Baruch i wielkie finanse, Holokaust, wojna o niepodległość, kampania synajska, wojna sześciodniowa, wojna Jom Kippur, definicja Żyda. Nie ma w zasadzie w pracy Johnsona osób i związanych z nimi określonych idei ważnych dla historii Żydów i świata, do których by się nie odniósł w sposób zwięzły, a jednocześnie bardzo rzetelny. Lektura niezbędna dla wszystkich uważających się za ludzi wykształconych, nie mówiąc już o tych wszystkich, którzy uważają się za chrześcijan.

Książka bardzo przydatna dla osób chcących szybko i rzeczowo zapoznać się z określonym ruchem bądź którąś z form, jakie przybrało chrześcijaństwo w procesie swojego historycznego rozwoju. Autorzy opisują, obok największych wyznań, bardzo różne nurty, zarówno bardziej, jak i mniej znane, w obrębie katolicyzmu, prawosławia i protestantyzmu. Praca pisana jest w sposób encyklopedyczny i w bardzo dostępnym języku. W poszczególnych rozdziałach autorzy przedstawiają genezę oraz główne idee określonych wyznań. Już na wstępie, prezentując zarys genezy chrześcijaństwa, informują o takich wspólnotach starożytnych powstałych w drugiej połowie I wieku, jak ebionici, nazarejczycy, ceryntianie, elkezaici – których istnienie wskazuje na bardzo wczesne i poważne wewnątrzkościelne spory ideowe, które to spory są już dostrzegalne w listach św. Pawła i św. Jana. Przy tym niektóre z tych wspólnot, jak nazarejczycy czy ebionici, przetrwały organizacyjnie do V wieku (Epifaniusz, zm. 403 r., arcybiskup Cypru, w swojej książce Apteczka przeciw heretykom omawiał 80 różnych odłamów chrześcijańskich). W książce opisane są rozmaite systemy gnostyckie, idee związane takimi ruchami jak manicheizm, marcjonizm, montanizm, nowacjanizm, donatyzm, pelagianizm, wyznania antysoborowe (jak antytrynitarze) czy nestorianizm. Autorzy opisują starożytne i współczesne Kościoły: koptyjski, jakobinów, ormiański, maronitów, konflikty teologiczne IX i XI wieku, krucjaty, kult świętych i Matki Bożej, sakramenty wschodnich chrześcijan, odłamy prawosławia rosyjskiego: staroobrzędowcy, duchoborcy i protestancki neopietyzm w prawosławiu.

Pozycja zawiera rzeczowe informacje o wspólnotach protestanckich. Autorzy omawiają istotę reformacji, jej odłamy i kierunki teologiczne, przedstawiają poszczególne nurty protestantyzmu zarówno pierwszej, jak i drugiej reformacji. Obok wielu wyznań protestanckich, można znaleźć w niej zwięzłe informacje o purytanach, kwakrach, baptystach, metodystach, menonitach, unitarianach, darbystach, Badaczach Pisma, Świadkach Jehowy, zielonoświątkowcach i ich odłamach. Autorzy poświęcają też sporo miejsca rozmaitym ruchom Kościoła katolickiego, takim jak koncyliaryzm, gallikanizm czy febronianizm, bądź jego odłamom, takim jak Kościoły starokatolicki, mariawitów i polskokatolicki.

Autorzy, znani polscy historycy religii i religioznawcy, w niniejszej książce opisują większość religii świata, na wstępie definiując religię i określając jej genezę. Poczynając od prahistorycznych wierzeń aż po współczesne nam religie, poszczególni autorzy, specjalizujący się w określonych systemach religijnych, zapoznają czytelnika z ich zasadami, historią, jak też ich rozmaitymi odłamami. Książka pisana jest z perspektywy materialistycznej i posiada raczej charakter encyklopedyczny. Zawiera niezbędne i merytorycznie przedstawione informacje pozwalające zrozumieć wierzenia ludów Azji, Australii, Afryki, Ameryki, Bliskiego Wschodu i dawnej Europy. W książce umieszczone zostały niezbędne ilustracje przybliżające klimat określonych wierzeń i wyobrażeń ich wyznawców. W trzecim rozdziale zatytułowanym Religie uniwersalistyczne znajduje się opis wierzeń, idei i religii uniwersalnych, historia buddyzmu, islamu oraz judaizmu jako religii Żydów, i w końcu chrześcijaństwa, którego historia i opis zostały podzielone na pierwotne chrześcijaństwo, opozycje i herezje, katolicyzm, prawosławie i protestantyzm z jego wszystkimi odłamami. Innymi słowy, w książce zawarta jest wiedza, z którą powinien zapoznać się każdy, nie tylko biblijnie wierzący chrześcijanin, ale również ten, kto chce się sensownie wypowiadać na temat religii w ogóle, a w szczególności o chrześcijaństwie i formach, jakie ono przybrało na przestrzeni swojej historii.

Bardzo dobra pozycja, prezentująca wnikliwie istotę reformacji i jej nieuchronność na tle nadużyć, jakie miały miejsce w ówczesnej zachodniej wspólnocie chrześcijańskiej. Autor ukazuje reformację jako część długotrwałego procesu historycznego, jak i czynniki, które umożliwiły jej zaistnienie w XVI wieku. Wskazuje na znaczenie w tym procesie Biblii, która od XI do XVI wieku stała się przedmiotem intensywnego zainteresowania uczonych w środowiskach uniwersyteckich ówczesnej Europy, omawia stosunek do niej ogółu wiernych, nadzór nad jej przekładami, znaczenie Wiklifa i Husa w jej propagowaniu, a w końcu zapotrzebowanie na Biblię w XV wieku. Przedstawia rodowód reformacji, odwołując się do niektórych idei i ruchów, które w pierwotnej lub innej postaci przetrwały od czasów starożytnych do XIII wieku, czy też do takich postaci jak św. Augustyn, Piotr Waldo, Marsyliusz z Padwy, William Ockham, Jan Wiklif i Jan Hus, opisuje życie i działalność Marcina Lutra, znaczenie Erazma z Rotterdamu, reformę w Anglii, podziemie lollardowskie, okres Cromwella, reformę we Francji i w Szwajcarii, poglądy Kalwina, anabaptyzm oraz współczesne pokłosie reformacji. Na końcu książki został umieszczony dodatek, dotyczący zagadnień związanych z teologią eucharystyczną. Todd spogląda na reformację jako na zjawisko mające swoją prehistorię, dostrzega w niej nie tylko ruch nieokiełznanego protestu przeciwko nadużyciom ówczesnej instytucji kościelnej, ale, w kontekście konieczności przebudowy i dostosowania instytucji chrześcijańskich do treści ewangelicznych, potrzebę zrozumienia i przebadania charakteru objawienia biblijnego. Innymi słowy, autor uważa, iż mimo tego, że reformatorzy doszli do kresu swej drogi – bo też ich poglądy wchodzą, podobnie jak poglądy wszystkich innych chrześcijan, w skład ogólnej chrześcijańskiej tradycji – to jednak chrześcijaństwo w swej istocie jest wciąż religią nieustającej reformacji, w wyniku uruchomienia przez Marcina Lutra niezależnego od Kościoła procesu studiowania Pisma. Pozycja ta jest niezbędną lekturą dla ludzi uważających się za chrześcijan (ale nie tylko), nie mówiąc już o osobach wierzących biblijnie.

Andrzej Tokarczyk, religioznawca i autor wielu publikacji popularnonaukowych, opisuje nie tylko genezę reformy protestanckiej i jej przebieg, ale też poszczególne jej odłamy, kształtujące się w okresie przemian religijnych w XVI wieku. Każdemu z nich poświęca odrębny rozdział. Opisując szesnastowieczny luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, anabaptyzm, socynianizm, wskazuje na ich ideologiczne uwarunkowania. Następnie prezentuje pokłosie tych szesnastowiecznych kierunków ideowych i dalsze przeobrażenia wyrażające się poprzez ewangelicyzm, baptyzm, metodyzm, milleryzm i adwentyzm, mormonizm, russelizm, darbyzm, inwirgianizm, ruch nowoapostolski, „Christian Science”, pentekostalizm i ruchy charyzmatyczne. Przedstawia protestantyzm europejski i amerykański, jego kierunki, takie jak fundamentalizm protestancki, liberalizm czy neoortodoksję protestancką i współczesne teologie protestanckie, ich stosunek wobec kwestii społecznych i problemów cywilizacji współczesnej, narodziny i rozwój ekumenizmu, rolę protestantyzmu w kulturze, w końcu współczesny autorowi obraz protestantyzmu polskiego. Książka, w odróżnieniu od wielu innych tego typu publikacji, wskazuje na obecne również w Polsce idee reformacyjne, związane z ideą koncyliaryzmu i działalnością Mikołaja Trąby na soborze w Konstancji czy z twórczością Grzegorza z Sanoka i Jana Ostroroga, a nawet słabej, aczkolwiek istniejącej wtedy jeszcze tradycji husyckiej, głównie w Małopolsce, czego dowodem była pamięć o Spytku z Melsztyna i innych, a także spalenie na stosie za husytyzm w 1499 roku ks. Adama z Radziejowa. Autor wskazuje na silne ośrodki polskiego luteranizmu, takie jak pałac Górków w Poznaniu czy przyjęcie luteranizmu w XVI wieku przez całą ówczesną ludność księstwa cieszyńskiego, rządzonego przez Wacława Adama z rodu Piastów (1528–1579; na Śląsku Cieszyńskim po dziś dzień są silne skupiska ewangelików polskich). Nie mówiąc już o rozwoju luteranizmu i kalwinizmu na Litwie i o takich postaciach jak Mikołaj Rej, Radziwiłłowie birżańscy czy Mikołaj Sienicki, który pod koniec swego życia związał się z obozem ariańskim i przyczynił się do zwołania i uchwalenia konfederacji warszawskiej, oraz o wielu zwolennikach reform religijnych związanych z tzw. ruchem egzekucyjnym w XVI wieku. Przypomina o działalności luterańskich pastorów wśród ludności polskiej w XVII i XVIII wieku na Śląsku i Mazurach, autorów wielu kancjonałów, postylli i modlitewników w języku polskim, mówiących kazania w języku polskim, które to kazania stanowiły centralną część nabożeństw luterańskich i silniej oddziaływały na słuchaczy niż msza odprawiana w języku łacińskim. Wskazuje zatem na działalność Krzysztofa Mrongowiusza (1764–1855), duchownego ewangelickiego, kaznodziei i nauczyciela języka polskiego w Gdańsku, jednego z pierwszych badaczy folkloru Kaszubów, czy pastora ewangelickiego Gustawa Gizewiusza, polskiego publicysty, tłumacza i wydawcy, działacza społeczno-narodowego i politycznego na Mazurach (to od ich nazwisk pochodzą takie nazwy jak Giżycko i Mrągowo). Autor nie omieszkał przypomnieć takich postaci związanych z wyznaniem luterańskim jak Samuel Bogumił Linde, autor Słownika języka polskiego, Michał Szubert, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, znany botanik i organizator Ogrodu Botanicznego w Warszawie, Oskar Kolberg, autor Pieśni ludu polskiego, Ludwik Jenike, wieloletni redaktor popularnego pisma społeczno-kulturalnego „Tygodnik Ilustrowany”, Jerzy Samuel Bendtke, polski bibliotekarz i bibliograf, filolog, historyk językoznawstwa i drukarstwa, czy w końcu biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Juliusz Bursche, który wraz z bratem Edmundem, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, i rodziną został zamordowany przez hitlerowców za swą patriotyczną postawę. Tokarczyk wskazuje na fakt, iż z wielu ewangelickich rodzin wywodzili się też znani generałowie kampanii wrześniowej w 1939 roku, jak Rómmel i Thommée. Pozycja pisana jest bardzo ciekawie i pozwala zapoznać się z istotą wyznań protestanckich.

Dla osób chcących poznać również wspólnoty chrześcijańskie inne niż protestanckie lub też niechrześcijańskie, a działające w naszym kraju, jako swego rodzaju uzupełnienie polecamy książkę tego samego autora zatytułowaną Trzydzieści wyznań. Warta uwagi w temacie wyznań protestanckich w ogóle, jak i w naszym kraju, jest też książka Stanisława Markiewicza Protestantyzm (Warszawa 1982). Zawiera ona dodatkowe ważne informacje – o protestanckiej doktrynie i międzynarodowych organizacjach – których brak u Tokarczyka.

Autor przedstawia w niniejszym dziele najważniejszych jego zdaniem greckich i łacińskich ojców Kościoła. Opisuje ich na tle epoki, w której żyli, prezentuje drogi duchowego ich rozwoju oraz osiągnięcia teologiczne i literackie. Przy tym już na wstępie swojej pracy definiuje, kim tak naprawdę byli oni dla ówczesnego Kościoła. Na ogół określa się tak ortodoksyjnych pisarzy poapostolskiego, zhierarchizowanego już i większościowego w swej masie Kościoła, nazywanego też katolickim (tj. powszechnym) od czasów Ignacego Antiocheńskiego (zm. 107 r.), który według wielu badaczy jako pierwszy użył tego terminu na określenie ówczesnej wspólnoty chrześcijańskiej. Pojęcie ojca Kościoła – jak zauważa autor – wywodzi się z dogmatyki i powstało z potrzeby uzasadnienia w nauczaniu ówczesnego Kościoła dogmatu o tradycji katolickiej – wszędzie obecnej i powszechnej. Innymi słowy, chodziło o to, by mieć świadków „autentycznej”, prawowiernej tradycji, w celu uzasadnienia doktryn ważnych dla rozwoju ówczesnego Kościoła lub też kwestionowanych przez rozmaite odłamy chrześcijaństwa zarówno starożytnego, jak i późniejszego, stojące w opozycji do Kościoła coraz bardziej zhierarchizowanego i zinstytucjonalizowanego. Od IV wieku odwoływano się już do opinii wcześniejszych i uznanych teologów, których zaczęto określać właśnie jako ojców. Ich autorytet, a tym samym i ich nauczanie, stały się miarodajnym argumentem i zajęły poczesne miejsce obok starszego i bardziej jednoznacznego autorytetu kanonu biblijnego, Pisma świętego. Tym samym ich dorobek myślowy stał się istotnym składnikiem tradycji kościelnej oraz jednym z głównych źródeł teologii i filozofii chrześcijańskiej. To coraz częstsze odwoływanie się do ich autorytetu i pism dało początek patrystyce bądź patrologii, tj. nauki o ojcach apostolskich i ojcach Kościoła oraz o ich teologii. Tyle tytułem wstępu o tych, którymi autor zajmuje się w swojej pracy.

Książka Ojcowie Kościoła pisana jest bardzo przystępnym językiem, jej narracja wzbudza u czytelnika ciekawość i choć nie ma ona cech typowego wywodu naukowego, jest owocem solidnych i gruntownych studiów autora w tym temacie. Pozycja przedstawia życie, twórczość i działalność takich postaci jak Justyn Męczennik, Ireneusz, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Atanazy, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom, Tertulian, Cyprian, Ambroży, Hieronim, Augustyn i wielu innych. Zatem ludzi, którzy kształtowali fundamenty doktrynalne poapostolskiego Kościoła lub mu się też niekiedy przeciwstawiali, broniąc biblijnych prawd wiary. Oni sami – jak przedstawia to autor w swojej pracy – nie uważali się za bezpośrednich świadków Objawienia Chrystusowego, jak to czynili apostołowie, a raczej za powołanych nauczycieli Kościoła, za wykształconych filozofów chrześcijańskich i oświeconych wykładowców Pisma świętego, zawierającego zbawcze Objawienie Boże. Nie pisali żadnych ewangelii, apokalips czy listów w stylu nowotestamentowym, ale opracowywali wykłady, apologie, traktaty polemiczne o charakterze budującym i systematyzującym prawdy wiary, odwołując się przy tym zarówno do Pisma świętego, jak i do uznanych przez siebie idei filozofii greckiej i metod interpretacji tekstu, które też niejednokrotnie czerpali z tradycji pogańskiej. Ten ich stosunek do kultury i wykształcenia rzymsko-greckiego, jest istotnym pomostem intelektualnym, który stworzył ideową i kulturową więź między poapostolskim dziedzictwem chrześcijańskim a antycznym, na którym opierała się duchowa kultura Zachodu. Ostatni filozofowie pogańscy oraz współcześni im ojcowie Kościoła – na co zawraca uwagę Campenhausen – znacznie zbliżyli się do siebie. Po obu stronach panuje duch wewnętrznego pogłębienia, kontemplacji i to samo dążenie do czystości moralnej, ten sam pełen czci podziw do wszystkiego, co związane jest z wykształceniem i poznaniem na użytek pragnących nauki. Przykładem takiego związku jest Synezjusz z Cyreny, którego autor prezentuje w swojej pracy, a dla którego pogaństwo i chrześcijaństwo stanowią dwa stojące obok siebie „wyznania”, wspólnota zaś ich duchowo-religijnego posiadania prawdy jest czymś więcej niż to, co je dzieli. Synezjusz z Cyreny nie należy do uznanych ojców Kościoła, jest poetą, zaznajomionym ze spuścizną filozofii greckiej, słuchającym wykładów Hypatii, objaśniającej publicznie filozofię platońską, żyjącym w szczęśliwym małżeństwie z chrześcijanką, mającym przy tym świadomość, że w wielu określonych punktach różni się od chrześcijańskiego poglądu. Nie przeszkadza mu to jednak czcić prawdy we wszystkich formach, w jakich się ona ukazuje. Toteż w 410 roku zostaje wybrany na biskupa Ptolemidy, którą to funkcję przyjmuje i pełni bardzo rzetelnie, jako administrator i nauczyciel, odznaczający się w swoich kazaniach poprawnością dogmatyczną. Autor nieprzypadkowo posługuje się nim jako przykładem, ukazując istotę przemian, jakie zaszły w Kościele w epoce Konstantyna. Chrześcijaństwo stało się dla wielu ówczesnych ludzi tym, czym była mitologia grecka i rzymska religia dla wykształconej części społeczeństwa imperium. W każdym razie większość z nich nie wierzyła już w Chrystusa tak, jak pierwsi chrześcijanie, którzy przyjmowali nauczanie św. Pawła nie jako słowo ludzkie, ale jako słowo Boże, które skutecznie w nich działało (1Tes. 2:13), co nie przeszkadzało im jednak słuchać Słowa Bożego i uczestniczyć w Eucharystii, tak jak i nie przeszkadzało poganom w składaniu ofiar bogom, podobnie zapewne jak i wielu naszym bliźnim obchodzenie Bożego Narodzenia, Wielkanocy i tym podobnych świąt, które są już celem samym w sobie, a nie wyznaniem wiary w pewne religijne prawdy. Istotę tego zjawiska wyraził Cyceron w aforyzmie o dwóch augurach, którzy podczas odczytywania woli bogów z lotu ptaka nie mogą spojrzeć sobie w oczy, by nie wybuchnąć przy tym śmiechem. Był to wyraz religijnego sceptycyzmu, nie tylko przecież Cycerona, ale wielu mu współczesnych, którzy ten sceptycyzm podzielali, a który był w swej istocie znacznie silniejszy niż ten, jaki jest u wielu nam współczesnych ludzi, którzy wprawdzie nie wierzą już w to, co mówią im ich księża, pastorzy i popi, jednak ufają, że chociaż ci ich księża, pastorzy i popi sami wierzą jeszcze w to, co im mówią w kościołach. Książka jest zatem nie tylko historią ojców Kościoła, ale i historią chrześcijaństwa, jego ideowych przeobrażeń, w jakich ojcowie uczestniczyli, i do których też poprzez swoją twórczość się przyczyniali. Byli wśród nich ludzie głęboko wierzący, ale również i tacy jak Synezjusz z Cyreny, dla których służba dla Kościoła niekoniecznie musiała wiązać się z osobistą i głęboką wiarą czy takim doświadczeniem duchowego i intelektualnego nawrócenia się, jak miało to miejsce w życiu Justyna Męczennika lub św. Augustyna, nie mówiąc już tu o św. Pawle.